Amper 3% van de jongeren slaagt erin nepnieuws te herkennen. Alarmerende cijfers die spijtig genoeg ook bij volwassenen niet echt beter zijn. Toch is het onze taak als leerkrachten en ouders, om leerlingen te ondersteunen in hun kritische vaardigheden, zodat ze als digitale burgers dit onderscheid kunnen maken. Maar hoe doen we dat?
Door nieuwe technologische mogelijkheden wordt het aanmaken van nepnieuws en propaganda steeds eenvoudiger. Daarbij komt dat de verspreiders van dit soort nieuws handig gebruik maken van de mogelijkheden die slimme algoritmes en online media bieden. Hierdoor wordt het bijna onmogelijk om vals van echt te onderscheiden. Dit kom ook duidelijk naar voren uit het onderzoek van Arteveldehogeschool (2018) bij Vlaamse jongeren tussen 15 en 24 jaar: amper 3% van de bevraagde jongeren slaagt erin de zes nieuwsverhalen correct in te schatten.
‘In een tijd waarin informatie en kennis universeel beschikbaar zijn, is de belangrijkste bijdrage die het onderwijs kan brengen het vermogen om kritisch na te denken.’
Charles Clarke, voormalig Brits minister van Onderwijs
Niet enkel herkennen, maar ook de achterliggende doelstellingen begrijpen
Dat we meer en meer wakker liggen van nepnieuws blijkt ook uit de laatste Digimeter (IMEC). Om hier antwoord aan te bieden is het belangrijk om leerlingen reeds op jonge leeftijd kritische vaardigheden aan te leren, zodat ze nepnieuws en propaganda niet alleen herkennen, maar ook de achterliggende doelstellingen en dus de impact ervan kunnen begrijpen. Nepnieuws en hedendaagse vormen van propaganda tonen de kracht van communicatie én wijzen ons tegelijkertijd op onze verantwoordelijkheden als boodschapper en publiek: hoe gebruiken we nieuwe media en technologieën en wat is de potentiële impact ervan?
Waarom laten we ons zo makkelijk misleiden? Makers van nepnieuws spelen in op een heel eenvoudig psychologisch mechanisme: wanneer we in contact komen met nieuws vertrouwen we op onze eigen referentiekaders, onze logica en onze intuïtie. Met andere woorden: we interpreteren en kaderen de informatie zodat het aansluit bij ons wereldbeeld. Dissonante informatie filteren we weg. Daar spelen de makers van nepnieuws handig op in: met slimme algoritmes en richten ze zich tot specifieke doelgroepen die ze met doelgerichte (soms extreme) boodschappen te beïnvloeden en manipuleren.
Waarom nep nieuws niet altijd nep is maar zoveel meer …
Hoe nep is nep nieuws? Waarom wordt nepnieuws verspreid? Is nepnieuws gevaarlijk? Antwoorden op deze vragen helpen om meer inzicht te krijgen in de doelstellingen van dit niet zo nieuwe fenomeen.
Wanneer we het hebben over het herkennen van nepnieuws, hebben we het veelal over beeldgeletterdheid (beeldmanipulatie). De achterliggende intenties van de auteur achterhalen behoort echter tot informatievaardigheden, een aspect waar we in het onderwijs te weinig op inzetten. Veelal ligt de focus op het creëren van digital content en op veilig internetten, maar niet op de kritische vaardigheden om bronnen te beoordelen op hun betrouwbaarheid.
Makers van nepnieuwsen propaganda hebben met het creëren van nepnieuws bepaalde doelstellingen voor ogen: ze willen hun doelpubliek doelbewust misleiden met (gedeeltelijk) foute informatie vanuit politiek-ideologische, financiële of andere redenen (bv. schade berokkenen). De techniciteit en de gebruikte kanalen zijn ondersteunend aan dat doel. Daarom moeten we ons bij de beoordeling van nieuws de volgende kritische vragen stellen: waarom wordt dit gedeeld, wat wil de maker van dit nieuws met ons delen, wat wil hij dat we ermee doen?
Door de gebruikte technieken worden we gemanipuleerd in een bepaalde richting. Wanneer we hier op scholen de nodige aandacht aan besteden, leren leerlingen informatievaardigheden die hen weerbaarder maken tegen de verschillende vormen van nepnieuws.
Enkele veelgebruikte technieken, die niet altijd kwaadaardig zijn, maar ons toch in een bepaalde richting duwen, tonen de veelzijdigheid van nepnieuws:
- Inspelen op gevoelens met kadratie en beeldmanipulatie
Deze veelgebruikte aanpak om in te spelen op onze emoties heeft te maken met beelden. Een kind dat als drenkeling aanspoelt, speelt in op onze gevoelens. Schrijf daarbij een stukje tekst met een opinie hierover en we gaan maar al te graag mee in de stelling die de schrijver poneert. Politieke motieven en beïnvloeding van onze opinie zijn hier de beweegreden.
- Niet altijd met slechte bedoeling …
Een hoax is een fictief verhaal om mensen (voor de grap of doelbewust) op het verkeerde been te zetten. Hoaxen over UFO’s en graancirkels komen regelmatig terug en toch nemen ze nog steeds veel mensen mee in hun verhaal. Dit soort nepieuws is niet kwaardaardig, toch kan er een risico aan verbonden zijn. Zo kan er algemene paniek ontstaan en doen mensen hierdoor dingen die ze anders niet zouden doen. Hoaxen worden soms ook bewust ingezet bij een bepaalde groep om te zien of ze alert en kritisch zijn. Het vergaren van data over een groep is hier het belangrijkste motief.
- Vatbaar voor interpretatie
Een ander voorbeeld van nepnieuws is nieuws dat vatbaar is voor interpretatie, al dan niet bewust. Zo kan het zijn dat verschillende nieuwsbronnen de feiten anders omschrijven. Afhankelijk van de doel groep die de opiniemakers willen bereiken worden details anders verwoord. De titel die aan het bericht wordt meegegeven is zo suggestief, dat lezers meteen ook al een mening voorgeschoteld krijgen. Deze techniek wordt in verkiezingstijden veelvuldig gebruikt.
- Clickbaits om delen te promoten
Steeds meer mensen liken en delen een artikel op basis van de titel alleen. Titels zijn belangrijk voor de inkomsten van media bedrijven. Zogenaamde clickbaits moeten ervoor zorgen dat men niet enkel het artikel deelt maar het ook leest. Hier gaat het dus niet zozeer om de inhoud van de titel maar wel om de aantrekkingskracht voor het doelpubliek. Titels zijn niet meer dan lokkertjes die de minder kritische lezer doen “klikken”om ze dan te overgieten met reclame die het artikel begeleidt.
- Deep Fake
Slimme software zorgt ervoor dat het ‘photoshoppen’ van video en audio steeds goedkoper en laagdrempelig wordt. Zelfs vele tieners zijn hier al erg handig mee. Met Deep Fake gaan we nog een stapje verder. Hier worden alle mogelijkheden om te misleiden benut, zoals deep learningen AI. Deep Fake is niet enkel gevaarlijk omdat het nepnieuws is, maar ook omdat het vaak neerkomt op cyberpesten 3.0. Voor wie niet gelooft dat makers van deep fake ook jou kunnen misleiden verwijs ik graag naar onderstaade video:
Les- en inspiratie materiaal voor de klas (en thuis)
Voor scholen die er dit jaar snel bij waren biedt de les-en inspiratiedoos van de #SociaalsteSchool al enkele leuke tips. Voor wie niet tijdig kon bestellen bieden we in onze nieuwsbrieven en blogs graag nog enkele handige tools die je in de klas kan inzetten én die voldoen aan de leerplandoelstellingen.
Zo ontwikkelde Mediawijs het pakket Fake News en een handige poster die je hieronder nog kan downloaden. Daarnaast is er nu in samenwerking met VRTSandbox ook de populaire Edubox die spijtig genoeg net als onze dozen de deur uit zijn. Maar niet getreurd ook hier is een digitale versie nog te verkrijgen.
Hieronder enkele handige én gratis links:
- Poster Fake News Mediawijs
- Educatief pakket: Fake News
- EDUbox Nepnieuws
- Dossier Mediawijs Nepnieuws
- FTRPRF demo les WIJS: “Wie zoekt die denkt”
- Inschrijven nieuwsbrief met tips Digitaal Burgerschap en Gratis les-en inspiratie materiaal
In het Boek Digitale Burgertjes ga ik dieper in op de ondersteuning van leerlingen bij het kritisch omgaan met online media en geef ik een handig 5-stappenplan om de identiteitsontwikkeling en het kritisch denken van jongeren te stimuleren.
Nu te bestellen met gratis levering en 10% korting met de kortingscode : “digitaal”
via https://www.lannoo.be/nl/digitale-burgertjes
Opbrengsten van het boek, workshops en lezingen gaan naar de werking van het project #SociaalsteSchool
